ปัญหาความเหลื่อมทางการศึกษามีความรุนแรงขึ้นในหลากหลายมิติ หลังจากสถานการณ์การแพร่ระบาดของไวรัสโควิด 19 ตั้งแต่ความสูญเสียทางสุขภาพ มีเด็กติด Covid มากกว่า 600,000-700,000 คน ความสูญเสียทางสังคม เด็กสูญเสียผู้ใหญ่ที่พึ่งพิงกว่า 5 ล้านคน ในด้านเศรษฐกิจ การปิดตัวของธุรกิจ กว่า 900,000 ครอบครัวมีรายได้ลดลงจากระดับยากจนกลายเป็นผู้มีรายได้ระดับยากจนพิเศษ (1,044 บาทต่อเดือน) (รายงานฉบับพิเศษ สถานการณ์ความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาปี 2021)
การสูญเสียการเข้าถึงการศึกษาเพราะสถานศึกษาปิดและขาดอุปกรณ์เรียนออนไลน์ เป็นสาเหตุให้เด็กขาดเรียน เกิดภาวะการเรียนรู้ถดถอย ขาดการกระตุ้นทักษะทางสังคมและร่างกาย และร้ายที่สุด เด็กออกจากระบบไป โดยเฉพาะในช่วง ม.2-3 ซึ่งเป็นช่วงเปลี่ยนถ่ายข้ามระดับชั้น (กสศ., 2023)
ประเด็นย่อยที่น่าสนใจในการขับเคลื่อนความเสมอภาคทางการศึกษาด้วยข้อมูล
ปัญหาการศึกษาและความเหลื่อมล้ำเป็นประเด็นต้นๆ ที่ได้รับความสนใจมาตลอด แต่ด้วยปัญหาดังกล่าวเป็นปัญหาเชิงโครงสร้าง ซับซ้อน มีผู้มีส่วนได้ส่วนเสียหลายกลุ่ม จึงถูกกล่าวถึงแบบควบรวม หลายๆ ครั้ง ทำให้ผู้ที่สนใจไม่รู้จะเริ่มแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาอย่างไร ดูข้อมูลที่ไหน ตรงไหน หรือทำอะไรดี
การตั้งคำถาม การหาข้อมูล การเก็บข้อมูล การสร้างหลักฐาน และการสื่อสารแลกเปลี่ยนข้อมูล จึงเป็นเครื่องมือที่สำคัญมากที่จะช่วยบอกเล่าสถานการณ์ ชวนแต่ละภาคส่วนให้เข้ามาเห็นความสำคัญและมีส่วนร่วม โดยที่ผ่านมานั้น ได้มีความพยายามที่จะใช้ข้อมูลขับเคลื่อนความเสมอภาคทางการศึกษา แต่ข้อมูลเชิงลึก ข้อมูลที่น่าเชื่อถือ เข้าใจง่าย และสร้างแรงผลักดันยังมีอยู่จำนวนน้อย ไม่ตอบรับกับความต้องการและไม่ละเอียดมากพอที่จะนำไปใช้ต่อยอดในการคิดนวัตกรรมใหม่ๆ ได้ ในขณะเดียวกันที่คนทั่วไปก็ยังไม่มีทักษะในการเก็บและสังเคราะห์ข้อมูลด้วยตัวเอง และข้อมูลบางอย่างก็ไม่มีสิทธิ์ในการเก็บ เช่น ข้อมูลประชากร ข้อมูลที่คนทั่วไปจะเข้าถึงได้จึงต้องรอจากภาครัฐ ภาคการศึกษา ศูนย์วิจัย สำนักข่าว หรือสื่อออนไลน์อยู่

ในหลายๆ ครั้ง ข้อมูลที่มีอยู่ก็แฝงไปด้วยอคติ (Bias) จากการเข้าใจกลุ่มเป้าหมายผิด หรือการเก็บข้อมูลแบบเหมารวม เนื่องจากไม่ได้ถูกออกแบบให้ใช้งานได้ในระยะยาวว่าข้อมูลจะนำไปใช้อะไรบ้างและนำไปใช้อะไรต่อ เช่น ข้อมูลจำนวนผู้พิการในจังหวัดที่แยกตามประเภทความพิการ แต่ไม่ระบุอายุ ทำให้ผู้ใช้ข้อมูลต้องใช้ข้อมูลอย่างเลือกไม่ได้ อาจนำไปสู่การตัดสินใจคลาดเคลื่อน ตั้งโจทย์สร้างความเปลี่ยนแปลงคลาดเคลื่อน และลงทรัพยากรไปกับสิ่งที่อาจจะไม่ตอบโจทย์นัก สุดท้ายการเปลี่ยนแปลงจะเกิดได้ยาก โดยเฉพาะในโลก VUCA World (Volatility ผันผวน Uncertainty ไม่แน่นอน Complexity ซับซ้อน Ambiguity ความคลุมเครือ) ในปัจจุบัน ซึ่งเห็นได้ชัดจากสถานการณ์โควิด 19 ที่เกิดการเปลี่ยนแปลงที่ไม่คาดฝันมากมาย ทำให้ทุกคน ทุกภาคส่วนต้องปรับตัวเพื่อความอยู่รอด การทำข้อมูลแบบดั้งเดิมไม่สามารถตอบโจทย์การสร้างนวัตกรรมได้อีกแล้ว
ข้อมูลเชิงลึก ช่องว่างและโอกาสในการสร้างนวัตกรรมเพื่อก้าวข้ามอุปสรรค

- พัฒนา Open Data ให้คนทั่วไปสามารถเข้าถึงข้อมูลสถานการณ์ ข้อมูลเชิงลึก เห็น trend และมีส่วนร่วมในการเก็บข้อมูลหรือกระจายข้อมูลได้
- จัดการข้อมูลและย่อยประเด็นปัญหาอย่างเป็นระบบเพื่อวิเคราะห์หาช่องว่าง ความต้องการที่ยังไม่ถูกเติมเต็ม (unmet need) เทรนด์ของปัญหา ข้อมูลเชิงลึกและจุดคานงัดในการสร้างความเสมอภาคทางการศึกษา
- เทคโนโยลีจัดการข้อมูลและนำเสนอปัญหาในรูปแบบใหม่ๆ ให้คนทั่วไปสามารถเข้าถึงและนำข้อมูลไปใช้พัฒนานวัตกรรมทางการศึกษา
- ก้าวข้ามกรอบการแก้ไขปัญหาเดิมๆ แต่ใช้ข้อมูลที่มีอยู่วิเคราะห์หาทรัพยากรที่ยังไม่ถูกใช้อย่างเต็มที่ และร่วมกันเติมช่องว่างที่ยังไม่ถูก
- ใช้ความเข้าอกเข้าใจ (Empathy) เป็นแกนหลักในการจัดการศึกษา การทำวิจัย การสื่อสารปัญหาและการสร้างความเป็นไปได้ใหม่ๆ

- กำหนดการเล่าเรื่องความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาให้เน้นการพัฒนาที่ระบบให้ตอบโจทย์ผู้เรียนและสังคม เพื่อก้าวข้ามประเด็นเกี่ยวกับความล้มเหลวส่วนบุคคลด้านการศึกษา
- พัฒนาโครงสร้างให้เปิดพื้นที่สำหรับการแลกเปลี่ยนปัญหาและวิธีการพัฒนาระบบการศึกษา ให้คนทั่วไปได้เห็นตัวเองในฐานะผู้มีส่วนได้ส่วนเสียและผลักดันให้เกิดการแก้ไขตามทักษะความสามารถและกำลังของตนเองเพื่อค้นหาวิธีสร้างความเสมอภาคใหม่ๆ ไม่ซ้ำเดิม
- หยุดส่งต่อแนวคิดที่ความยากลำบาก การต่อสู้กับอำนาจ และความไม่เท่าเทียมเป็นเรื่องปกติ หรือเป็น Rite of Passage (พิธีกรรมเปลี่ยนผ่านที่บ่งบอกถึงการเปลี่ยนแปลงจากสภาวะหนึ่งไปสู่อีกสภาวะหนึ่ง ซึ่งส่วนมาก จะเป็นพิธีกรรมที่มีความเจ็บปวด ความยากลำบากมาเกี่ยวข้อง เพื่อให้กลุ่มเป้าหมายอดทนเพื่อการเติบโต)
อ้างอิง
- กองทุนเพื่อความเสมอภาคทางการศึกษา (กสศ.) – รายงานฉบับพิเศษ สถานการณ์ความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาปี 2565 (22 ธันวาคม 2565) ที่มา https://www.eef.or.th/wp-content/uploads/2022/02/EEF-2022-year-report.pdf
- กองทุนเพื่อความเสมอภาคทางการศึกษา (กสศ.) – กสศ. เดินหน้า ‘ส่งต่อนักเรียนทุนเสมอภาคที่จบชั้น ม.3 ให้มีโอกาสเรียนต่อ ม.ปลาย – ปวช.’ นำร่อง 7 จังหวัด (23 กุมภาพันธ์ 2566) ที่มา https://www.eef.or.th/news-support-poor-students-230223
- ภาพประกอบจากโครงการ iSEE ฐานข้อมูลขนาดใหญ่รายบุคคล ครอบคลุมกลุ่มเป้าหมายเด็กและเยาวชนผู้ขาดเเคลนทุนทรัพย์และด้อยโอกาสมากกว่า 4 ล้านคน โดยเชื่อมโยงเลขประจำตัว 13 หลักของเด็กและครอบครัวกับฐานข้อมูลขนาดใหญ่ของรัฐรวม 6 กระทรวง และข้อมูลจากระบบสารสนเทศทางภูมิศาสตร์ (GIS) https://isee.eef.or.th/
